Τεχνητή Νοημοσύνη: Ο Τάλως ως παράδειγμα πρώιμης ρομποτικής στην Αρχαία Ελλάδα

Η τεχνητή νοημοσύνη ως αποτέλεσμα της εξερεύνησης των ορίων μεταξύ μηχανής και ανθρώπου δεν είναι διόλου καινούργιο φαινόμενο, καθώς σύμφωνα με τους ιστορικούς τα θεμέλια έθεσαν οι Αρχαίοι Έλληνες πριν από 2.500 χρόνια. Ανάμεσα στα μεγάλα επιτεύγματα στη μηχανική και στην τεχνολογία, ξεχωριστή θέση είχαν τα «αυτόματα» αλλά και ο χάλκινος γίγαντας της Κρήτης, που πιστεύεται ότι στην ουσία ήταν ανθρωποειδές.

Η λέξη «αυτόματον» είναι ομηρική. «Αυτόματα, από μόνες τους, άνοιξαν τρίζοντας οι πύλες του ουρανού» γράφει ο Όμηρος στην Ιλιάδα. Γνωστοί είναι και οι αυτοματοποιημένοι μηχανισμοί στα αρχαία θέατρα ή το αυτόματο άνοιγμα θυρών στους ναούς κατά τις θυσίες. «Οι πόρτες ανοίγουν αυτόματα και μόλις σβήσει η φωτιά πάλι κλείνουν», περιγράφει ο Ήρων στα Πνευματικά.

Και κάπως έτσι ο Τάλως, ο μυθολογικός φύλακας της Κρήτης που συνδύαζε μηχανικά και ανθρώπινα στοιχεία, φαντάζει περισσότερο με γεγονός. Πόσο εξελιγμένη τεχνολογία μπορεί να είχαν τελικά οι αρχαίοι Έλληνες που να τους επέτρεπε να φτιάχνουν ακόμα και γιγάντιες πολεμικές μηχανές που λειτουργούσαν αυτόνομα; Μήπως τελικά μιλάμε για πρώιμη τεχνητή νοημοσύνη, διερωτάται αρθρογράφος του περιοδικού Smithsonian που καταπιάνεται με το θέμα.

«Ο Τάλως διαθέτει όλα τα στοιχεία ενός ρομπότ» λέει η ιστορικός Άντριεν Μέγιορ

Ο γίγαντας Τάλως οπλισμένος με μια πέτρα σε αργυρό δίδραχμο από τη Φαιστό της Κρήτης, περ. 300/280-270 π.Χ. (Wikipedia Commons)

Σύμφωνα με τους ιστορικούς, οι σχετικές αναφορές ξεπερνούν τα όρια της μυθολογίας καθώς μέχρι τον 4^ο π.Χ. αιώνα οι αρχαίοι μηχανικοί είχαν ήδη δημιουργήσει προηγμένα για την εποχή τους συστήματα, όπως η αυτόματη υπηρέτρια του Φίλωνος, το πρώτο πλήρως λειτουργικό ρομπότ σε φυσικό μέγεθος.

Στο βιβλίο της «Θεοί και Ρομπότ» η ιστορικός στο Πανεπιστήμιο του Στάνφορντ, Άντριεν Μέγιορ, σημειώνει ότι «οι ιδέες για τη δημιουργία τεχνητής ζωής και οι ενδοιασμοί για την αντιγραφή της φύσης εξερευνήθηκαν στους ελληνικούς μύθους πολύ πριν από τις ωρολογιακές κατασκευές του Μεσαίωνα και τα [αυτόματα] της πρώιμης σύγχρονης Ευρώπης».

Τους πρώτους σπόρους έβαλαν οι προσωκρατικοί φιλόσοφοι, οι οποίοι πίστευαν ότι τα υλικά στοιχεία για τη δημιουργία του κόσμου – γη, νερό, αέρας, φωτιά – δεν είναι άψυχα αλλά έχουν πνοή και ενέργεια, ικανά να κινηθούν και να κινήσουν. Η αντίληψη αυτή επέδρασε στη σκέψη των αρχαίων τεχνιτών, που θέλησαν να δημιουργήσουν αυτόνομες μηχανές. Το πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι η ιπτάμενη περιστερά ή «πετομηχανή» του πυθαγόρειου φιλοσόφου και μαθηματικού Αρχύτα. Όπως περιγράφουν ο Ρωμαίος Αυλός Γέλλιος και ο Έλληνας φιλόσοφος Φαβωρίνος, ήταν «ξύλινο ομοίωμα περιστεριού που πετούσε αυτόνομα χάρη στο ρεύμα αέρος που περιείχε και έχοντας καλά ζυγισμένα τα βάρη του».

Ποιος ήταν ο Τάλως

Ως το πρώτο ρομπότ του κόσμου τον χαρακτηρίζει ο ομότιμος καθηγητής Κλασικών Σπουδών, Μέρλιν Πέρις, στη σχετική μελέτη του υπό τον τίτλο «Τάλως και Δαίδαλος» (1971). Όπως γράφει, ο Τάλως ήταν αξιοσημείωτα φουτουριστικός υπογραμμίζοντας τις επιστημονικές δυνατότητες της εποχής.

Ο Πιερ Γκριμάλ στο Λεξικό της Ελληνικής και Ρωμαϊκής Μυθολογίας αναφέρεται μεταξύ άλλων στην εκδοχή που θέλει τον Τάλω ρομπότ, εξηγώντας ότι το πελώριο μεταλλικό κατασκεύασμα θεωρείται έργο του Ηφαίστου, ο οποίος το δώρισε στη συνέχεια στον Μίνωα ως πρωτοποριακό αμυντικό σύστημα που θα προστάτευε την Κρήτη από τους εισβολείς.

Αυτή η πολεμική μηχανή-φύλακας έκανε τρεις φορές την ημέρα τον γύρο της Κρήτης για να προστατεύει τις ακτές, εμπόδιζε τους κατοίκους να φεύγουν χωρίς την άδεια του Μίνωα και εκτόξευε τεράστιους βράχους προς τα άγνωστα πλοία που προσπαθούσαν να προσεγγίσουν το νησί και τα βούλιαζε. Ακόμα, όμως, κι αν υπήρχαν επιζώντες που κατάφερναν να βγουν στην ακτή, τους περίμενε μεγαλύτερη φρίκη. Διότι αφού πηδούσε στη φωτιά για να πυρακτώσει το μεταλλικό σώμα του, τους αγκάλιαζε σφιχτά και τους έκαιγε.

Ο Τάλως έσπερνε τον τρόμο καθώς θεωρούνταν άτρωτος, με εξαίρεση μια μικρή «φλέβα» στον αστράγαλο (ένα σωληνάκι που μετέφερε το ιχώρ, το αιθέριο χρυσό αίμα θεών και αθανάτων) που τον καθιστούσε ευάλωτο. Ήταν αυτή που σηματοδότησε και το τέλος του, εξ ου και η ιστορία του συνδέεται κυρίως με τους Αργοναύτες. Όταν έφτασαν στην Κρήτη, η ερωμένη του Ιάσονα και μάγισσα, Μήδεια, εκμεταλλευόμενη την ανθρώπινη πλευρά του, άρχισε να τραγουδάει υπνωτίζοντάς τον και κατάφερε τελικά να σχίσει την κρίσιμη για την ενέργειά του «φλέβα».

Ο Τάλως είχε μόνο ένα τρωτό σημείο, μια μικρή «φλέβα» στον αστράγαλο

Ο θάνατος του Τάλω όπως απεικονίζεται σε αρχαίο αγγείο (Πηγή: World History Encyclopedia)

Ήταν τελικά ρομπότ;

Ο Τάλως δεν δημιουργήθηκε απλώς «με μαγικά ξόρκια ή θεϊκή βούληση» γράφει η Μέγιορ, αλλά κατασκευάστηκε από τον Ήφαιστο σε μια διαδικασία βιοτεχνολογίας, αφού έδωσε ζωή μέσω της τέχνης και της επιστήμης.

«Υπάρχουν πολλοί ορισμοί του ρομπότ, αλλά ένας κοινά αποδεκτός είναι ότι μπορεί να κινείται μόνο του, να αλληλεπιδρά με το περιβάλλον του και να έχει κάποιου είδους εσωτερική λειτουργία και πηγή ενέργειας», εξηγεί η ίδια στο αμερικανικό περιοδικό. «Ο Τάλως διαθέτει όλα αυτά τα στοιχεία» προσθέτει.

Κατά τη Μέγιορ, ο Τάλως – όπως και οι σύγχρονες ιδέες για τα cyborgs – αποτελεί ένα υβρίδιο ζωντανών και μη ζωντανών τμημάτων. Δείχνει ότι οι αρχαίοι εξερευνούσαν το κατά πόσο μια οντότητα «φτιαγμένη και όχι γεννημένη» είναι απλώς μια μηχανή ή μπορεί να είναι αυτόνομη διαθέτοντας συναίσθημα και νοημοσύνη.

Αυτό που διαφοροποιεί τον Τάλω από άλλα θρυλικά αυτόματα, εξηγεί η ιστορικός, είναι το γεγονός ότι ήταν το πρώτο τέτοιο μυθικό ον που στάλθηκε στη γη για να αλληλεπιδράσει με τους ανθρώπους, το έκανε για μεγάλο χρονικό διάστημα και αυτό φαίνεται ότι τον οδήγησε να υιοθετήσει ορισμένα από τα χαρακτηριστικά τους. «Απλώς ο κατασκευαστής δεν περίμενε ότι ο Τάλως θα ανέπτυσσε τις δικές του επιθυμίες και θα έπαιρνε αποφάσεις από μόνος του».

Απόδειξη της ανθρώπινης πλευράς του, συνεχίζει η ίδια, είναι η στρατηγική της Μήδειας εναντίον του. Προσπαθεί πρώτα να τον υπνωτίσει και στη συνέχεια να εκμεταλλευτεί τον φόβο του για τον θάνατο. Του υπόσχεται ότι αν την αφήσει να αφαιρέσει τη βαλβίδα στον αστράγαλό του, θα γίνει αθάνατος. Η Μήδεια όχι μόνο χρησιμοποιεί δύο εργαλεία που θα έπρεπε να λειτουργούν μόνο στους ανθρώπους – υπνωτισμό και πειθώ – αλλά εκμεταλλεύεται και έναν φόβο που διακατέχει μόνο τους ζωντανούς.

Η βαλβίδα της τρωτότητας, η «φλέβα» όπως την αναφέρει ο Απολλώνιος για να τονίσει ενδεχομένως ότι ο Τάλως δεν ήταν απλώς μια αυτόνομη μηχανή, υπενθυμίζει με τον καλύτερο τρόπο την ανάγκη να δοθεί προτεραιότητα στην ασφάλεια της AI και όχι μόνο στην ανάπτυξη προηγμένων μοντέλων. Όπως εξάλλου έχει προειδοποιήσει ο δρ Σον ΜακΓκρέγκορ της AI Incident Database, «η άφιξη νέων συστημάτων φέρνει μαζί της κινδύνους που είναι σχεδόν αδύνατο να προβλεφθούν, καθώς ενώ γίνονται ασφαλέστερα κάθε χρόνο για τους ανθρώπους να τα χρησιμοποιούν, εισέρχονται και οι κακόβουλοι παράγοντες».